Ὁ δ'ἠλίθιος, ὥσπερ πρόβατον, βῆ βῆ λέγων βαδίζει

Στο «Λεξικὸν τῆς Ἑλληνικῆς γλώσσης» τὸ ὁποῖον συνεγράφη τὸ 1835, παρατηροῦμε μία προσπάθεια ἑρμηνείας τῆς γνωστῆς φράσης τοῦ κωμικοῦ Κρατίνου, ἀπὸ τὸν 5ο αἰῶνα π.Χ, «Ὁ δ' ἠλίθιος ὥσπερ πρόβατον βῆ βῆ λέγων βαδίζει», ἡ ὁποία χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα, ὑποστηρίζοντας τὴν ἐρασμιακὴ προφορὰ, κατὰ τὴν ὁποία τὸ «βῆ βῆ» θα ἔπρεπε νά διαβάζεται «μπεε μπεε». Ἃς δούμε λοιπὸν τί γράφει:

Βῆ ἤ βὴ, μίμησις τῆς φωνῆς τῶν προβάτων, παρ' Εὐστάθ. σελ. 768 καὶ 1721.(ἐκδ. Ῥώμ.). Ἰστέον δὲ, ὅτι μάλιστα τὸ Βὴ φωνῆς προβάτων ἐστί σημαντικόν · και φέρεται παρά τῷ Αἰλίῳ Διονυσίῳ καὶ χρήσις Κρατίνου τοιαύτη.«Ὁ δ'ἡλίθιος, ὥσπερ πρόβατον, βή βή λέγων βαδίζει» • καὶ εἰκός καὶ τὴν βληχήν ἐκ τοῦ τοιούτου Βή παρῆχθαι κατά πλεονασμόν τοῦ λ, ἴνα ᾖ βληχή ὁ τοῦ βὴ ἤχος. Ἀλλ' ἐνταῦθα ζητείται, διατί οἱ παλαιοί, ὡς ἀναφέρει καὶ ὁ Εὐστάθιος «οἱ δ' αὐτοί(οἱ παλαιοί) φασίν ὁμοίως μιμητικῶς καὶ τὸ βὴ, οὐ μήν βαί, λέγουσιν» ἐν ᾦ τὰ πρόβατα βαί, βαί, ἐκφωνοῦσιν; Ἐγώ εἰς τοῦτο ἀποκρίνομαι, ὅτι ὁ Κρατῖνος δὲν ἐννοεῖ ἐνταῦθα τὸ κοινῶς πρόβατον λεγόμενον, άλλ' ἴσως τὸ χοιρίδιον(ὡς ἐκ τῆς ὑβριστικῆς λἐξεως, ἠλίθιος, γίνεται δῆλον), ἤ ἄλλων τε τῶν τοιούτων ζώων · διότι οἱ Ἰωνες ἔλεγον πρόβατα καθόλου ὅλα τὰ μικρά τετράποδα ζώα καὶ μάλιστα τὰ ἥμερα, καὶ οἰκιακά, καθώς ἀποδεικνύει καὶ ὁ Ἡρόδοτ. ἐν Α΄. 133. ῾῾Τά λεπτά τῶν προβάτων᾿᾿ λέγων, τάσσων ἀπ' ἐναντίας τούς βόας, ἵππους, καμήλους, καὶ ὄνους. Ἐκ ταῦτης λοιπόν τῆς φωνῆς τοῦ, Βή, Βή, ἔλαβον αἰτίαν τοίνες τῶν ἀκρίτων Ἑλληνιστῶν, καὶ μάλιστα οἱ ἐκ τοῦ Βελγίου, οἴτινες οὐδέποτε ἤκουσαν τὴν ἑλληνικήν προφοράν τοῦ, εἰς τὸ νὰ δειδάξωσιν ἡμᾶς τούς ἀπογόνους τῶν Ἐλλήνων τὴν Ἑλληνικήν προφοράν τοῦ Βῆτα στοιχείου, τὴν ὁποῖαν ἡμεῖς ἀλληλοδιαδόχως πατρόθεν ἀπαραλλάκτως παρελάβομεν, προφέροντες αὐτό δασέως και ἁπαλῶς, καὶ οὐχί ὡς αὐτοί διϊσχυρίζονται, καθώς καὶ αὐτά πάλιν τὰ ἴδια πρόβατα τῆς Ἑλλάδος, «βαί βαί», ἐκφωνοῦσιν, καὶ οὐχί Μπέ Μπέ (ῶς τὸ Λατιν. Β) σκληρῶς ὡς τὰ τοῦ Βελγίου. Τοιαύτη εἶναι καὶ ἡ παρατήρησις τοῦ Βοέρνττααλ, Ὁδοιπορία εἰς τὴν Ἑλλάδα, τόμ. Β΄.

Συμπεραίνουμε συνεπῶς, ὅτι καθόλου δὲν ἐπρόκειτο για πρόβατο, ἀλλὰ μᾶλλον για χοιρίδιον δηλαδὴ γουρουνάκι ἤ κάποιο ἄλλο παρόμοιο ζῷο, ἐφόσον οἱ Ἴωνες ὠνόμαζαν πρόβατα(ἀπὸ τὸ προσ+βαίνω, βαδίζω δλδ. πρὸς τὰ ἐμπρός) καὶ τὰ βόδια, τὰ ἄλογα, τις καμῆλες καθὼς καὶ τὰ γαιδούρια τους, ὅπως μᾶς τὸ ἀποδεικνύει καὶ ὁ Ἡρόδοτος. Ἀνέκαθεν λοιπὸν «δασέως καὶ ἁπαλῶς» δηλαδὴ «βαὶ βαὶ» προφέρετο τὸ βέλασμα τῶν προβάτων τῆς Ἑλλάδος, ἐνῶ πρὸς μεγάλη μας ἔκπληξη «Μπε μπε» τῶν προβάτων στο Βέλγιο!


Νὰ καὶ τί λέει ὁ ἀρχαῖος Ἕλλην γραμματικός Διονύσιος ὁ Θράξ(170-90 μ.Χ) στὸ κεφάλαιο περὶ στοιχείου: 

[...]  «ἄφωνα δέ ἐστιν ἐννέα· β γ δ κ π τ θ φ χ ... τούτων ψιλά μὲν ἐστι τρία, κ π τ, δασέα τρία, θ φ χ, μέσα δὲ τούτων τρία, β γ δ. μέσα δὲ εἴρηται, ὅτι τῶν μὲν ψιλῶν ἐστι δασύτερα, τῶν δὲ δασέων ψιλότερα. καὶ ἔστι τὸ μὲν β μέσον τοῦ π καὶ φ, τὸ δὲ γ μέσον τοῦ κ καὶ χ, τὸ δὲ δ μέσον τοῦ θ καὶ τ.»

Τὸ β λοιπόν εἶναι μέσον τοῦ π καὶ φ, που σημαίνει, ὅτι εἶναι αδύνατον να τὸ ποῦμε «μπ» διότι τότες θα ήταν με τὰ ψιλὰ κ π τ!

Τὸ φωνῆεν «η» στις ἀρχαίες ἐλληνικές διαλέκτους

Ἀπὸ ποὺ λοιπὸν γνωρίζουμε ὅτι τὸ ἦτα προφέρεται ὅπως τὸ Ἰῶτα στα ἀρχαὶα; Ἃς τὸ ἐξηγήσουμε λοιπὸν με τὸν τρόπο ποὺ τὸ ἐξηγεῖ ὁ γλωσσολόγος δρ. Κωνσταντῖνος Χατζηγιαννάκης.

Ἡ λέξη «ἱππῆς» ποὺ εἶναι μάλιστα στὸν πληθυντικὸν ἀριθμό καὶ ἀναφέρεται στον Ἀριστοφάνη, ἐγράφετο μέχρι τὸ 400 π.Χ με δωρικὸν «η» ἀντὶ του γνωστοῦ ἀττικοῦ ἱππεῖς με «ει».

Ἄρα δεν εἶναι δυνατόν τὸ «η» νά προφέρεται ὣς μακρὸν «ε», ἐφόσον ἀντιστοιχεῖ στο «ει».

Ἐπίσης γνωρίζουμε ἀπὸ τὴ γραμματικὴ, ὅτι τὰ μακρὰ φωνήεντα γίγνονται ἀπὸ τὰ βραχέα με τὸ δίγαμμα(ϝ) καὶ κατόπιν οἱ δίφθογγοι.

π.χ ἀπό τὸ...

α = αϝ = αυ καὶ αι
η = εϝ = ευ καὶ ει
ω = οϝ = ου καὶ οι κοκ.

Στήν ἰδικὴ μας περίπτωση τὸ η = εϝ, συνεπῶς τὸ εϝ = ει.

Τὸ «ει» λοιπόν, θα εἶναι μονοφθογγιζόμενον, καθὼς καὶ ὁ πρόγονος τοῦ τὸ εϝ(προφερόμενον «ἐβ») καὶ δε γίνεται τὸ ἔνα νὰ εἶναι μονοφθογγιζόμενο καὶ τὸ ἄλλο όχι. Κατάρριψη λοιπόν καὶ τῆς θεωρίας τοῦ Ἐράσμου ποὺ λέει, οἱ δίφθογγοι νὰ προφέρονται ξεχωριστά.


Στὸ βιβλίο «περί τῆς γνήσιας προφορᾶς τῆς ἑλληνικῆς γλῶσσης» γράφει τα ἑξῆς: "τὸ η ἦτο ὁμόφωνον τῆς ει, καὶ αὕτη πάλι καὶ τοῦ ι, διότι οἱ Βιωτοί ἔγραφον διὰ τῆς ει καὶ τοῦ ι, τὰ παρ΄Ἀττικοῖς γραφόμενα δια τοῦ η καὶ ι(ὡς ἰρείνα κτλ.), καὶ τὸ υ ὡμοφώνει με τὴν οι καὶ το ι, διότι οἱ Αἰολεῖς ἔλεγον ἴψος καὶ ὕψος κτλ."(σελ. 691)

Ἰρείνα καὶ εἰρήνη λοιπόν καθώς καὶ ἄλλα πολλά ἀποδεικτικά στοιχεῖα, ποὺ μᾶς δίνει αὐτό τὸ ἐξαιρετικό βιβλίο.

Τὸ «η» ὡς μακρόν «ε».

Σημειωτέον, ὅτι τὸ «εϝ» δίδει καὶ τὸ «εε» συνεπῶς τὸ «ε» μακρόν, τὸ οποῖον ὑπάρχει στην αἰολικὴ διάλεκτο. Τὸ διπλὸ αἰολικό «εε» ὅμως δίνει «η» καὶ «ει» στην δωρικὴν καὶ ἀττικὴν διάλεκτον ἀντιστοίχως. Τὸ μακρὸν «ε» ὑπάρχει καὶ στα λατινικὰ Aristotēlēs, ὅπου τὸν Ἀριστοτέλη τὸν γράφει με δύο μακρὰ ē, διότι τὸ τονούμενον «ē» εἶναι πιό μακρὸν ἀπὸ τὸ βραχὺ «ē» καὶ τὸ «Η» εἶναι ἀντίστοιχον τοῦ «ē» μακρόν.

Δημήτριος Χατζής

πηγὲς:

(γλωσσολόγος δρ. κ. Χατζηγιαννάκης)

https://www.youtube.com/watch?v=ije9EtUzhX8&t=241s

(«Λεξικὸν τῆς Ἑλληνικῆς γλώσσης»)
https://books.google.de/books…

(περί στοιχείου)
https://www.hs-augsburg.de/~harsch/graeca/Chronologia/S_ante02/DionysiosThrax/dio_tech.html#06

(«περί τῆς γνήσιας προφορᾶς τῆς ἑλληνικῆς γλῶσσης»)
https://books.google.de/books?id=7SZVAAAAcAAJ&pg=PA683&lpg=PA683&dq=ιωτακισμός&source=bl&ots=Pb5VaXfhke&sig=kJziQtsp9bYxXIaznVJ_Wa4dO8g&hl=de&sa=X&ved=0ahUKEwiA_62qx7bZAhVjAsAKHQ52Afc4ChDoAQhMMAo#v=onepage&q=%CE%B9%CF%89%CF%84%CE%B1%CE%BA%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82&f=false